مقدمه
آوازھای ايرانی قرن ھا ميان اھالی اين سرزمين متداول و معمول بوده و ھر يک از اين
نغمات يادگار يکی از خاطرات گذشته مردم اين کشور است زيرا اين ھمان الحانيست که
از ديرزمان اجداد ما بدان وسيله با ياران خود راز و نياز می کردند. حالت اغلب اين
نغمات حزن و اندوه است که نماينده اوضاع زندگی پيشينيان است.باری ھر يک از
خاطرات اسفناک گذشته و يادگارھای آلام و مشتقات نياکان ما در روح و صنايع ما به قدر
کافی اثر کرده و در نتيجه موسيقی ما را مخزن نغمات حزين و مويه و غم انگيز و بيداد و
شکسته و غيره که ھمه اسمی با مسمی ھستند نموده است. سوز نغمه دشتی و زاری آھنگ سه گاه و غمگساری افشاری و فرياد و حزن آور منصوری ھمه نمونه ای از بدبختی ھا و بيچارگی ھای گذشته، حتی ھنوز ھم میتوان گفت که ايرانی به تمام معنی قيافه شاد وخندانی ندارد و اکثر ما ازنغمات حزن آور بيش از الحان فرحبخش لذت می بريم و اين
ھمان اثر غم و ماتم شديدی است که از گذشتگان به ما ارث رسيده است شکی نيست که موسيقی ما دارای نغمات فرح بخش نيز می باشد ولی اگر بخواھيم مقايسه کنيم ناله
آوازھای ما بيش از حالت مسرت و شادی آنھاست ديگر از خواص موسيقی ما اين است
که تمام آوازھا و بنابر احتياج آواز خوان ھا مرتب شده و سراييدن و آواز خواندن در نظم
و ترتيب نغمات ما دخالت تام داشته است زيرا تمام آوازھا اول از ناحيه بم شروع میشود
و پس از مختصر توقفی روی تونيک که معمولا در آمد آواز ناميده میشود به تدريج
روی نوت ھای رو تونيک و ميانی و زير نمايان و نمايان مکث میکند و توقف ھر يک
از درجات يک نغمه کوچک که دارای اسم و کيفيت خاصيست تشکيل میدھد. يکی از
خواص آواز ھای ما نداشتن ضرب است که ھمين مقيد نبودن به ضرب و وزن معين
نوازندگان و خوانندگان را به بداھه نوازی و بداھه خوانی عادت داده است و ھيچ وقت
سراينده و نوازنده ما ھر رديف معينی را که از استاد آموخته اجرا نمیکند بلکه ھميشه بنا
به موقعيت و حالت شخصی و احساسات آنی خود موسيقی را بيان می نمايد و به ھمين
جھت مستمعين از تکرار آواز ھا خسته نمی شوند .باری چون ادامه قطعات بیضرر
موجب خستگی اغلب نوازندگان در زمين نواختن آواز قطعات ضربی کوچکی که دارای
ضربی يکنواخت است در ميان آوازھا می گنجاند . پس آوازھا خوانندگان و نوازندگان را
به بداھه خوانی و بداھه نوازی عادت داده و اگر نوازنده و خواننده ھر دو مھارت داشته
باشند می توانند اثرات خوبی به وسيله حالات مختلفی که در موسيقی ايجاد میکند در
شنوندگان توليد نمايند از اين گذشته بداھه سرايی آواز خوان ھا سبب پيدايش غلتھا و
تحريرھای خاصی شده که خود باعث زيبايی و لطافت آوازھاست، اين غلتھا و تحرير ھا
خواندن آوازھای ما را مشکل کرده و به ھمين جھت آواز خوان خوش صوت ماھر، نادر
و مقامش ارجمند است. يکی ديگر از خواص موسيقی ما فرودھای مخصوص آوازھا
سابقه اين فرود ھا بسيار يکنواخت و يک شکل بود و ھنوز ھم نمونه ای از آنھا به
خصوص در رديف استادان قديمی ديده میشود ولی تازگی در اثر پيشرفت ذوق عمومی
فرودھا به اشکال مختلف درآمده است، شکی نيست که ھر چه اطلاع نوازندگان زيادتر
شود و در اثر تمرين و ممارست و تجربه درجه مھارت آنھا نيز بالا رود اين نقص نيز
مرتفع خواھد شد.
دستگاه ھای موسيقی ايرانی يا به شکل خلاصه دستگاه، اصطلاحی در موسيقی سنتی
ايرانی است که به مجموعه ای از چند نغمه( گوشه )اطلاق می شود که با ھم در گام،
کوک، و فواصل نت ھم آھنگی دارند.
آواز ھای بزرگ را دستگاه می نامند و معمولا موسيقی ايران را شامل ٧ دستگاه می
دانند: شور، ماھور، ھمايون، سه گاه و چھارگاه و راستپنجگاه
ھر دستگاه از چندين گوشه تشکيل شده است. به طور سنتی، اين گوشه ھا معمولاً در يک قالب دايره ای پنج قسمتی اجرا می شوند که شامل پيش درآمد، چھارمضراب، آواز، تصنيف و رنگ است.
آواز يا نغمه اصطلاحی است در موسيقی سنتی ايرانی که برای توصيف مجموعه ای
از گوشه ھا به کار می رود که معمولاً در کنار ھم و مستقل از يک دستگاه اجرا می شوند.
دست کم در دو معنای ديگر نيز به کار می رود که يکی فرم « آواز » لفظ موسيقی آواز است و ديگری شکل خاصی از فرم آواز که متر مشخصی ندارد.
ازجمله تفاوت ھای آوازھا با دستگاه ھا آن است که گسترهٔ صوتی آوازھا محدودتر است،
قطعات سازی (بدون خواننده) در آوازھا نادر ھستند اما در اجرای دستگاه ھا يک رکن
اصلی ھستند، پرده گردانی در آوازھا محدود است اما در اجرای دستگاه ھا متداول است، و کاربرد آوازھا بيشتر در موسيقی فولکلور است .
با اين حال بيشتر آوازھا، اما نه تمام آ نھا، گوشه ای به نام درآمد دارند که باعث می شود
برخی آن ھا را در مسير دستگاه شدن بدانند.
این طبقه بندی از ۴٠ الی۵٠ سال قبل معمول و امروز ھم متداول است و رديفھای مختلف موسيقی دان ھای دوره اخير از قبيل رديف مرحوم حسينقلی و عبدلله و درويش از روی همين ترتيب است. در رديف ھای ھر يک از اين استادان اختلافات جزئی وجود دارد اما در عده ی دستگاه ھا تفاوتی ديده نمیشود ميان دستگاه ھای ھفتگانه فوق شور از ھمه بزرگتر است زيرا ھر يک از دستگاھھا دارای يک عده آوازھا و الحان فرعی است ولی دستگاه شور غير از آوازھای فرعی دارای ملحقاتی است که ھر يک به تنھايی استقلال دارد آوازھای مستقلی که جزء شور محسوب میشوند و ھر يک استقلال دارد از اين قرار است:
1- ابوعطا
2- بيات ترک
3- افشاری
4- دشتی
ھر يک از آواز ھای چھارگانه فوق دارای گوشه ھای فرعی ديگری است.
در تقسيم بندی وزيری طبقه بندی آواز ھا مطابق معمول امروزه ذکر شد ولی در کتاب
دستور تار، آوازھا طوری ديگر تقسيم شده که از نظر علمی صحيح تر است به اين طريق:
1- ماھور(راست پنجگاه ھم از متعلقات آن است)
2- ھمايون( اصفھان از ملحقات آن است)
3- سه گاه
4- چھارگاه
2- ھمايون( اصفھان از ملحقات آن است)
3- سه گاه
4- چھارگاه
5- شور(که نوا از شعب آن است)
مقام شور
مقام شور معمول ترين دستگاه موسيقی ما و دارای گام مخصوصی است است که به گام
ھای بزرگ و کوچک شباھت ندارد آواز شور جذبه و لطف خاصی دارد و خيلی شاعرانه
و دلفريب است . تقريباً تمام صاحب نظران معاصر، دستگاه شور را مھم ترين دستگاه
می گويند، زيرا چندين آواز از « مادر ھمهٔ دستگا هھا » موسيقی ايرانی می دانند و به آن
شور منشعب شده اند و حتی در دستگاه ھای ديگر نظير نوا و سه گاه نيز تأثير شور
مشھوداست .
ازملال و حزن درونی حکايت میکند و گاه با نالهای موثر و وقاری پوشيده از حجب و
حيا نصيحت می کند و دلداری می دھد اين آواز برای ابراز احساسات درونی از قبيل
عشق و محبت و عاطفه و ترحم و امثال آن بسيار مناسب است ناله ھای آواز شور کاملا طبيعی است و غمگساری آن مانند آواز دشتی خانمان سوز و جانگداز نيست بلکه میتوان
شور را به سالخورده با تجربه ای تشبيه کرد که در مقابل ناسازگاری روزگار عوض
آنکه سر به زانوی غم گذارده و اشک حسرت ببارد با کمال صبوری و بردباری تحمل
می کند و درس بی علاقگی و عدم دلبستگی نسبت به عالم مادی فانی می دھد .
مھم ترين گوشه ھايی که در بيشتر اين رديف ھا آمده اند شامل شھناز، گريلی، ملا نازی،
بزرگ و رھاب می شود.
چنانکه گفتيم متعلقات شور زياد است ولی مقصود ما ذکر آنھاييست که آوازی جداگانه به
شمار می رود مانند ابوعطا، بيات ترک، افشاری، دشتی آواز ابوعطا
ابوعطا از ملحقات دستگاه شور دانسته م یشود. اين آواز بر محوريت دستگاه شور است .
گام ابوعطا با شور تفاوتی ندارد و تنھا اختلاف در توقف مکرر روی درجه چھارم و
درجه دوم است و با ھمين اختلاف جزئی آواز ابوعطا حالت مخصوصی پيدا میکند که با
شور متفاوت است ولی اين تفاوت از نظر گام و مقام ابوعطا نيست بلکه چنانکه گفتيم فقط
از نظر حالت و کيفيت آن آواز است يکی از متعلقات مھم شور حجاز است که لحن
مخصوص عرب ھاست و در کشور ما ھم برای خواندن قرآن و مناجات ھای مذھبی به
کار می رود و به تدريج جزء موسيقی ما شده است و ھر آواز خوانی در ضمن ابوعطا ھا
آواز حجاز ھم می خواند.
گوشهٔ حجاز در آواز ابوعطا نقشی کليدی دارد و اوج آواز ابوعطا در اين گوشه اجرا
می شود. اجرای آواز ابوعطا معمولاً با فرود به محور اصلی دستگاه شور خاتمه م یيابد.
مھم ترين گوش هھايی که در ابوعطا اجرا می شوند، عبارتند از سَيَخی، حجاز، چھارباغ و
گَبری (که ھمگی جزو گوشه ھای دستگاه شور ھستند). ھمچنين گاه گوش هھای کرشمه،
دوبيتی و بسته نگار نيز به دلخواه خواننده اجرا م یشوند.
آواز ابوعطا و حجاز: ابوعطا آوازيست بازاری که ميان توده ی ملت رواج کامل دارد با
وجود اين دارای لطف و زيبايی خاصی است و در عين حال حالتش باشور ھم بیتفاوت
نيست حجازی که عرب ھا می خوانند با حجازی که در ميان ما متداول است از نظر
حالت کمی اختلاف دارد و روی ھم رفته عربھا بھتر حق اين آواز را ادا می کنند و ايرانی
ھا به سبک ديگر ميخوانند.
بيات ترک
اين آواز ھم مانند ابوعطا آوازيست بازاری و متداول ميان عامه مردم .بيات ترک
آوازيست بی نھايت يکنواخت به طوری که گوش ھايی که به مد گردی عادت کرده باشند
به زودی از شنيدن آن خسته می شود با وجود اين اگر تغيير مقامی در آن داده شود بی
حالت نيست و لطف مخصوصی دارد که با ماھور بسيار متفاوت است در حقيقت می توان
گفت که اين آواز نمونه کامل موسيقی يکنواخت ايرانی است که از اين حيث ميان ساير
آواز ھا نظير و نمونهای ندارد و طبيعی است که عامه را با اين موسيقی بيشتر آشنايی
است و به ھمين جھت آن را آواز بازاری می نامند.
مھم ترين گوشه ھای آواز بيات ترک، درآمدھا، دوگاه، روحُ الارواح، مھدی ضَرّابی،
قطار، و قرائی ھستند.
افشاری
در ميان متعلقات شور اختلاف افشاری از سايرين بيشتر و گام ان مستقل تر است به
طوری که اگر يکی دو علت مختصر نداشت آن را جزء شور محسوب نمی داشتيم زيرا
گام آن به سه گاه نزديک تر از شور است.
مھم ترين گوش هھای افشاری عبارتند از بيات راجِه (يا بيات راجع)، رُھاب، مسيحی،
نھيب، و مثنوی پيچ (يا مثنوی)
حالت آواز افشاری: افشاری آوازيست مغموم و دردناک که از داستان ھجران و فراق
سخن میراند گويی عاشقی خسته و نااميد که از شدت درد و الم می نالد و جز ناله ھم با
چيزی ديگری سر و کاری ندارد و گاه از زيادی رنج و زحمت فريادی از سينه پر آتش
خود بر می کشد که شنونده را سخت متاثر می کند به طور کلی اين آواز برای نشان دادن
حالاتی مانندناله ھای جانسوز ھجران و شکايت از بیوفايی ياران و اظھار درد و اندوه
درونی و نااميدی ھا و ناکامی ھا و اظھار تالم و تاثر از رنجھا و آلام زندگانی و ذکر
خاطرات تأسف انگيز بھترين نمونه است. آواز رھاب که در آخر افشاری نواخته می شود
نصيحت آميز و حالتش برعکس افشاری است. سوز و گداز و ناله و ندبه ندارد بلکه به
پير تجربه ديده ای شبيه ا ست مانند شور که میخواھد آب خنکی بر دل داغديده مصيبت
ديدگان بريزد و آنان را با نصايح دلپذير اميدوار کند و در ضمن بگويد که آرزوی بشر
تمام شدنی نيست پس برای آنکه آسوده زيست کنيم بايد دام آن آرزو را فرا کشيم تا ادامه
زندگی که گاه با رنج و محنت و زمانی با شادی و مسرت توأماست سھل و آسان باشد.
آواز دشتی
دشتی يکی از زيباترين متعلقات شور و آوازيست حزين و غم انگيز و دردناک ولی در
عين حال لطيف و ظريف است و میتوان آن را آواز چوپانی ايران ناميد. در ميان اغلب
ملل اھالی دشت ھای خرم و نقاط خوش آب و ھوا آھنگ ھايی مخصوص به خود دارند
که بنابر احتياج مطابق ذوق قبلی آنھا به وجود آمده است و شايد اصل آن از ناحيه دشتی و
دشتستان واقع در ايالت فارس باشد. خلاصه دشتی نمونه ای است از زندگی ساده و بی
آلايش يعنی ھمان زندگانی بیتکلف صحرانشينی و چوپانی که اگرچه علم و صنعت را
ميان آن مردم راھی نبوده ولی اخلاق پاک و احساسات ساده طبيعی آنھا را اداره می کرده
است .آواز دشتی در عين سادگی گاه چنان موثر و غمانگيز است که شنونده اشک حسرت
و ندامت بر گونه ھای خود می افشاند و اين ھمان ژاله ھايی است که نياکان ما در اثر
ھزاران انقلاب و بدبختی و بيچارگی ھای گذشته به دامان بازماندگان خود ريخته اند و
اينک ھمان قطرات مجتمع شده و به صورت نغمه دشتی درآمده است.
گوشه ھايی که در بيشتر روايت ھای رديف آواز دشتی ذکر شد هاند عبارتند از: دشتستانی،
حاجيانی، بيدگلی، چوپانی، اوج، گيلکی، کوچ هباغی، غم انگيز، و سَمَلی
آواز نوا
نوا يکی از دستگاه ھای ھفتگانه موسيقی ايران است ما آن را جزء شور محسوب می
داريم زيرا پس از دقت در گام آن میتوان صحت اين تقسيمبندی را تصديق کرد.
چگونگی آواز نوا :آوازيست با طمأنينه و با وقار و نصيحت آميز که با آھنگی ملايم و
متوسط و نه چندان فرحبخش و نه زياد دردناک و محزون بيان احساسات می کند در موقع
خستگی و فراغت شنيدن آواز نوا بسيار مطبوع است و معمولا آن را آواز خراب گفته و
در آخر مجالس انس و طرب می نواختند در حقيقت نوا ناصحی صبور و با تجربه که با
بيانی شگفت انگيز ماھرانه نصايح دلپذير خود را به مستمعين میدھد. پس نوا ھممانند
شور نمونه کاملی است از احساسات عالی فيلسوفانه و صوفيانه و عارفانه اھالی مشرق
زمين و نماينده ای از حالات و کيفيات عرفا و فلاسفه و کسانيکه به خوبی مزه تجربيات
زندگی را چشيده اند.
دستگاه نوا عبارتند از: گردانيه، بيات راجه، نھفت، گوشت، نيشابورک، خجسته، عراق،
عشاق، حسينی، بوسليک، نيريز، رھاوی، ناقوس، و تخت طاقديس.
مقام ماھور
آواز ماھور ،ماھور آوازيست با طمانينه و با وقار، خواننده در موقع سراييدن اين آواز در صورتی که شعر مناسبی بخواند ابھت و شوکت مخصوصی به اين آواز می دھد . آواز شکسته و دلکش که در ماھور به کار میرود بيشتر به ساير نغمات موسيقی شرقی شبيه است تا درآمدھا و مقدمات ماھور آواز عراق که معمولا قسمت زير و اوج ماھور است
آواز ماھور ،ماھور آوازيست با طمانينه و با وقار، خواننده در موقع سراييدن اين آواز در صورتی که شعر مناسبی بخواند ابھت و شوکت مخصوصی به اين آواز می دھد . آواز شکسته و دلکش که در ماھور به کار میرود بيشتر به ساير نغمات موسيقی شرقی شبيه است تا درآمدھا و مقدمات ماھور آواز عراق که معمولا قسمت زير و اوج ماھور است
اغلب با غلت ھا وچھچه زياد توأم و مخصوص ھنرنمايی آوازخوان است نسبت به آوازھا ماھور کمتر طرف توجه است و دستگاه شور و سه گاه بيشتر متداول است زيرا مردم به موسيقی غمانگيز و حزن آور عادت کردهاند. ولی از موقعی که موسيقی نشاط آور فرنگی مورد پسند واقع شده ذوقھا ھم به اين آواز متمايل گشته است .
در رديف موسيقی ايرانی برای دستگاه ماھور گوش هھای فراوانی ذکر شده است که برخی از مھم ترين آن ھا عبارتند از: داد، خسروانی، دلکش، شکسته، عراق و نھيب که دو مورد آخر در اوج دستگاه اجرا م یشوند. در پايان اجرای ماھور نيز گوشه ھای راک (نظير راک ھندی يا راک کشمير) اجرا می شوند و سپس اجرای دستگاه با يک چھارمضراب و يک رنگ به پايان می رسد.
برخی از گوشه ھای ماھور زمينه پرده گردانی به دستگاه ھای ديگر (از جمله دستگاه شور، آوازھای افشاری و بيات اصفھان و دستگاه ھمايون) را فراھم می آورند.
ھمچنين، فواصل درجات دانگ نخست دستگاه راست پنج گاه با ماھور يکسان است و تفاوت اين دو از روی ملودی ھايی که در ھريک مرسوم است، شناخته م یشود .
آواز راست پنجگاه
راست پنجگاه حالت خاصی از خود ندارد تنھا بعضی گوشه ھای آن مخصوص خود اوست که در جای ديگری نواخته نمی شود مانند مبرقع و سپھر و ماوراالنھرو راست و غيره. چون در راست پنجگاه تغيير مقام به ساير آواز ھا بسيار است و ھر قسمت آن حالت يکی از آوازھا را نشان می دھد به ھمين مناسب راست پنجگاه از ساير آوازھا کامل تر است زيرا دارای تمام حالات و صفات آوازھای ديگر نيز ھست پس راست پنجگاه در حقيقت مقام خاصی نيست و راھی است برای تمرين تغيير مقام به آواز ھای ديگر و چنانکه از اسم آن ھم بر می آيد در اين آواز به پنج مقام مدگردی می شود.
ھدف از ايجاد اين دستگاه، آموزش مراحل عالی موسيقی از جمله مُرَکّ بنوازی و مرکب خوانی بوده است.
نمونه آواز اگر بخواھيم نمونه کاملی از تمام نغمات فرعی راست پنجگاه به دست بدھيم
بايد در حقيقت يک دوره کامل از اين آواز بنويسيم که در نتيجه از ترتيبی که تابحال داشته
ايم بيرون است.
مقام ھمايون
آواز ھمايون، ھمايون آواز باشکوه و مجلل و آرام و در عين حال موثر و جذاب و دلربا و زيبا به عقيده نگارنده از ساير آوازھا موقر و موثر تر است زيرا گفتارش پر از عظمت و نصيحتش از روی کمال مھارت و منتھای تجربه و پختگی است. بيانش سحرانگيز و ماھرانه است شنونده در مقابل اين آواز بی اختيار سکوت می کند و جرات تکلم از او سلب می گردد ھمايون ناصحی است مشفق و مھربان که با کمال شرم و آزرم با مستمعين خود مکالمه و درددل می کند وبا بيانی شيوا چنان نصيحت می کند و پند می دھد که ھيچ سخنران را اين مھارت و استادی نيست. ھمايون مجموعهای است از احساسات لطيف عالی روحانی گاه شخص را متنبه میکند و گاه از سرکبر و غرور سخن میراند يا فريادی سخت از دل داغدار بر می کشد و با ھر نالهای اشک از ديده می افشاند ولی به زودی طرز کلام را عوض میکند و پند صبوری می دھد و سرشک از رخ مستمعين خود میشويد و قلوب افسرده و پريش را تسليت و آرامش می بخشد.در اثر شنيدن اين آواز انسان غرق عالم تفکر می شود اگر نوازنده ماھر باشد شنونده مستعد را به عالم فوق عالم مادی سوق میدھد تا وی در اموری ،ورای آنچه مربوط به جسم و جسمانيات است تفکر و تدبر کند خلاصه می توان گفت که ھمايون معجونی است که از تمام عواطف و صفات روحانی عالی ساخته و پرداخته شده و به حقيقت اسمش بامسما براستی ھمايون است ولی نوازنده ای بايد که حق آن را به طوری که شايسته است ادا کند.
متعلقات ھمايون:گوشه ھای کوچکی که در زمان آواز ھمايون نواخته میشود از قبيل چکاوک و بيداد و شوشتری و ليلی و مجنون و غيره
تغيير مقام ھمايون به شور
چون آواز ھمايون و شور از نظر فواصل زياد با ھم شباھت دارند البته رفتن از يکی به ديگری ھم سھل و آسان است و تنھا با کوچک کردن فاصله سوم ھمايون می توان بدون ھيچ زحمتی وارد شور شد به ھمين جھت اين تغيير مقام ميان موسيقيدانان متداول است و پس از نواختن بيداد به وسيله يک نغمه کوچکی که برخی آن را عشاق گويند وارد شور
می شوند .اينک می توان گفت که گام شور و ھمايون از يک طرف به طرز خاصی نسبی يکديگرند و از جھت ديگر دو مقام ھم اسم ھستند و به ھمين جھت تغيير مقام از يکی به ديگری آسان است اما معمولا از ھمايون به شور میروند ولی از شور وارد ھمايون نمیشوند اين تغيير مقام از نظر علمی راحت و آسان است و بعدھا البته معمول خواھد شد و اگر نوازندگان به قواعد تغيير مقام و تغيير مايه آشنا شوند و اصول ھماھنگی را ھم بدانند
علاوه بر اين تغييرات مدگردی ھای ديگری ھم متداول خواھد شد، در چھارگاه متغيير مقام به ھمايون معمول است و اين عمل به وسيله آواز مخالف که از گوشهھای چھارگاه است انجام می گيرد اکنون بايد توجه کرد که معمولا تغيير مقام از شور به مقامی ديگر متداول نيست ولی از ماھور به شور و ھمايون میروند و از ھمايون به شور و چھارگاه وارد میشوند آگاھی به قواعد موسيقی نظری راه تغيير مقاومت تغيير مايه را باز خواھد کرد و از ھر آوازی که بخواھيم ممکن است به آواز ديگر برويم و مجدد اً به آواز اصلی مراجعه کنيم.
آواز اصفھان
اصفھان از آوازھای قديم است که نام آن در کتاب ھای قديم موسيقی ايران ذکر شده است و آن را بيات اصفھان ھم میگويند اصفھان آواز است گاه شوخ و خوشحال و گاه محزون و غمگين ولی روی ھم رفته جذاب و دلربا ست توقف روی رو نمايان حالتی مخصوص در آن ايجاد میکند که با حالت مقام کوچک متفاوت است از شنيدن اصفھان انسان زياد ملول و متاثر نمی شود در صورتی که شاد و خوشحال ھم نمی گردد پس حالتش بين غم و شادی است خلاصه آنکه آوازی زيبا ولی از صفات مخصوصی که در شور و ھمايون ذکر کرديم عاريست .
تغيير مقام در اصفھان: در اصفھان تغيير مقامی مھمی که معمول شده رفتن به شور است
يعنی به ھمان شوری که ھمايون و اصفھان از آن متفرع است به اين ترتيب که تغيير مقام
ازھمايون بشور رفتن به مقام نسبی و ھم اسم بود ولی در اصفھان ورود به شوريست که
تونيکش نمايان اصفھان باشد اين تغيير مقام به وسيله گوشه عشاق مجزا میشود.
متعلقات اصفھان: نغمات فرعی اصفھان ھيچکدام اختلاف مھمی با خود اصفھان ندارند
و تغييری در درجات گام اصفھاننمی دھند به ھمين جھت نه تغييرمايه اند و نه تغيير مقام.
از زيبا ترين قسمتھای اصفھان ايستادن روی درجه دوم گام است که موسوم به بيات راجه
و دارای حالت خوشی است و کمی حالت بيداد ھمايون را دارد و در ھمان پرده ھا است
اصفھان را جزء ھمايون قرار داده ايم زيرا رابطه اش با شور کمتر از ھمايون است از اين گذشته فرود اصفھان ھم گاھی روی تونيک ھمايون است درصورتی که ھيچ وقت به شور فرود نمی آيد و فقط شور به عنوان تغيير مقام در اصفھان معمول است .چرا اصفھان را مقام اصلی و ھمايون را از گروه آن محسوب نداشتهايم؟ علت اين مسئله تقريباً واضح است زيرا:
1- دستگاه ھمايون بزرگتر و دارای متعلقات بيشتری است.
1- دستگاه ھمايون بزرگتر و دارای متعلقات بيشتری است.
2- اصفھان آوازی کوچک و دارای گوشهای مختصری است.
3- فرود اصفھان گاھی ھمايون است ولی ھمايون ھرگز به اصفھان فرود نمی آيد.
4- چون به منظور طبقه بندی دستگاه ھای ايرانی است بھتر است رابطه آنھا با يکديگر
در نظر بگيريم پس چون ھمايون به شور نزديک و در حقيقت مقام ھم اسم و نسبی آن
است بھتر است که اصفھان ھم چون از شور دورتر می باشد جزء متعلقات و فروع
ھمايون محسوب شود.
مھم ترين گوشه ھای بيات اصفھان عبارتند از جامه دران، بيات راجه، عشاق، شاه ختائی، و سوزوگداز.
مقام سه گاه
سه گاه چنان که از اسم آن برمیآيد از نغمات قديم ايران بوده زيرا کلمات يگاه و سهگاه و
چھارگاه و پنج گاه در کتاب ھای قديم موسيقی ما مذکور است بعضی ھم تصور میکنند
اين آواز مخصوص ترک ھاست، از طرف ديگر آواز سه گاه ميان اھالی آذربايجان و قفقاز متداول است و ترکھا در خواندن اين آواز بيشتر مھارت به خرج میدھند و حزن و اندوه شديدی در موقع خواندن اين آواز در شنوندگان توليد میکند ولی فارسی زبان ھا آواز سه گاه را طوری ديگر می خوانند محزون و غم انگيز تر است رابطه سه گاه و افشاری- چنانکه سابق اً ھم اشاره شد سه گاه و افشاری از نظر علمی با ھم رابطه دارند زيرا اگر از نت متغير افشاری صرف نظر کنيم و حتی به درآمد آواز افشاری ھم با دقت کامل گوش کنيم میبينيم که نه فواصل گام افشاری و سه گاه اختلاف دارند و نه درحالتشان تفاوت واضحی وجود دارد اما مطابق دلايلی سابق اً افشاری را جزء متعلقات شوردانسته ايم. حال بايد ديد که با اين ترتيب سه گاه را ھم چرا مانند افشاری از فروع شور حساب نکرده ايم برای ثبوت اين مطلب بايد به علل زير مراجعه کرد: دليل اول سه گاه دارای گوشه ھای بسياری است و نمیتوان آن را مانند افشاری آواز فرعی دانست و از فروع شور محسوب کرد، دليل دوم گوشه ھا و حالات آواز سه گاه بيشتر به چھارگاه شبيه است تا افشاری و شور و اگر آن را جزء چھارگاه محسوب داريم به طبيعت نزديکتر است. با وجود اين جنبه استقلال آن را از بين نبرده و آن را از متعلقات چھارگاه دانستهايم پس چه علت دارد که با اختلاف کاملی که با شور دارد جزء متعلقات آن باشد.
دليل سوم: سه گاه با شور رابطه مستقيمی ندارد و با افشاری شبيه تر است پس يا بايد افشاری جزء سه گاه باشد يا به عکس .پس بھتر است که گاه چون گام مخصوص و حالت خاصی دارد مقام جداگانهای باشد. آواز سه گاه آوازيست بينھايت غمانگيز و حزن آور ناله ھای جانسوز آن ريشه و بنيان آدمی را از جا می کند و شراره ھای پرسوز آن مردم حساس را در آتش ھجران می سوزاند و شعلهھای آن خرمن ھستی آدمی را بر باد میدھد مجموعه ای از آه ھای ممتد و سوزان و ناله ھای غم انگيز و حزين از راز و نياز عاشقان ھجران کشيده و از بدبختی و بيچارگی بينوايان و ضعيفان گفتگو می کند ناله ھايش موثر و مانند بيچاره ای است که از شدت ترس و بيم و وحشت از ته دل سوز و زاری میکنند.
دليل سوم: سه گاه با شور رابطه مستقيمی ندارد و با افشاری شبيه تر است پس يا بايد افشاری جزء سه گاه باشد يا به عکس .پس بھتر است که گاه چون گام مخصوص و حالت خاصی دارد مقام جداگانهای باشد. آواز سه گاه آوازيست بينھايت غمانگيز و حزن آور ناله ھای جانسوز آن ريشه و بنيان آدمی را از جا می کند و شراره ھای پرسوز آن مردم حساس را در آتش ھجران می سوزاند و شعلهھای آن خرمن ھستی آدمی را بر باد میدھد مجموعه ای از آه ھای ممتد و سوزان و ناله ھای غم انگيز و حزين از راز و نياز عاشقان ھجران کشيده و از بدبختی و بيچارگی بينوايان و ضعيفان گفتگو می کند ناله ھايش موثر و مانند بيچاره ای است که از شدت ترس و بيم و وحشت از ته دل سوز و زاری میکنند.
گوشه ھای مھم دستگاه سه گاه عبارتند از: درآمد، زنگ شتر، زابل، مويه، حصار، مخالف
و مغلوب. گوشه ھايی با نام مشابه در دستگاه چھارگاه نيز يافت م یشوند و اين دو ستگاه
ھمديگر نيز می نامند. شباھت اين گوشه ھای دو دستگاه از نظر مد نيست؛ « برادر » را
بلکه از نظر موقعيتشان در قياس با درآمد دستگاه است. گوشه ھای مخالف و مغلوب اوج
دستگاه شور را تشکيل می دھند و از نظر مد به بيات اصفھان نزديک ھستند. گوشهٔ زابل
در دستگاه راست پنج گاه و ھمايون نيز به کار گرفته می شود و امکان پرده گردانی به
دستگاه شور را نيز فراھم می کند. در انتھای اجرای دستگاه سه گاه نيز يک رِنگ اجرا
می شود که به آن رنگ دلگشا نام می دھند.
مقام چھارگاه
چھارگاه از نظر علمی مھمترين مقامات ايران است آواز چھارگاه نمونه کاملی از تمام
حالات و صفات موسيقی ماست زيرا درآمد آن مانند ماھور موقر و متين و شاد و خرم و
خندان است آواز زابل حزن درونی اغلب آواز ھای ما را دارد، آواز مخالف شکايت آميز
و مانند ھمايون ناصح با تجربه و توانايی است،آواز مويه و منصوری غمانگيز و حزن
آور است.پس چھارگاه ھم شادی میکند و ھم گريه و زاری می نمايد. گاھی مسرور و
زمانی غمانگيز است. تکبر و مناعت طبع و وقار و متانت را مجسم میکند و از زندگانی
عارفانه و بی تکلف و حالت صبر و بردباری نيز گفت و گو می نمايد سپس با ناله ھای
دردناک احساسات محبت آميز و ھوی ھای آميخته به عشق را بيان می کند روی ھم رفته
می توان گفت که چھار گاه مانند انسان کاملی است که تمام خصائص و محسنات ذوق
شرقی و احساسات عالی انسانی را داراست و ذوقش ھرگز خاموش نمی شود بدين معنی که در مقابل سختی ھای زندگی صبر و شکيبايی پيشه میکند و تاب مقاومت دارد ولی گاھی نيز از ناکامیھا و نااميدی ھای زندگی ملول و متاثر شده باران اشک از ديدگان
خود جاری می سازد. بنابراين مقام چھارگاه برای نشان دادن تمام حالات و صفات و
کيفيات مناسب است و به ھمين جھت آن را مھم ترين مقام موسيقی خود دانسته ايم.
برخی از گوشه ھای مھم دستگاه چھارگاه از بم به زير عبارتند از زابل، مويه، حصار،
مخالف، مغلوب، حزين و منصوری.
منابع:
کتاب نظری به موسيقی 1و 2 اثر روح لله خالقی
کتاب نظری به موسيقی 1و 2 اثر روح لله خالقی
کتاب موسيقی ايرانی اثر روح لله خالقی
